Maliyet Muhasebesi
Üretimde kullanılacak hammaddenin satın alınmasından başlamak üzere üretimin başından sonuna kadar, üretim maliyetlerinin tespiti, mamullere ya da faaliyet birimlerine göre sınıflandırılması, mamul ya da faaliyet birimlerine göre toplanmış maliyet bilgilerinin ilgililere sunulması, incelenmesi, analizi ve anlamlarının açıklanması ile ilgili olarak muhasebe içerisinde yapılan çalışmaların tümü maliyet muhasebesini oluşturmaktadır.
Maliyet muhasebesinin başlıca amaçları şunlardır:
- Üretilen mamul veya hizmetin maliyetinin doğru hesaplanması,
- Endüstri işletmelerinin faaliyetlerini kontrole yardımcı olmak,
- Kısa ve uzun dönem planlama faaliyetleri için gerekli maliyet bilgilerinin sağlanması,
- Endüstri işletmelerinde yönetimin alacağı kararlara yardımcı olmaktır.
Buradan hareketle öncelikle maliyet muhasebesine ilişkin bazı kavramların açıklanması gerekecektir. Bunlar aşağıda açıklanmıştır.
Maliyet, genel anlamıyla, amaçlanan bir sonuca ulaşmak için katlanılması gereken fedakarlıkların parayla ölçülen toplamıdır. Maliyet, muhasebe maliyeti ve fırsat maliyeti olarak iki ana türe ayrılmaktadır. Muhasebe maliyeti, ilgili sonuca ulaşmak için yapılması gereken giderler toplamı olarak adlandırılırken, Fırsat maliyeti, ilgili sonuç veya şey uğruna kaçırılan net kazanç tutarı olarak tanımlanmaktadır. Örneğin eğer ikiden fazla seçenek arasında bir seçim yapılması söz konusu ise, benimsenen seçeneğin fırsat maliyeti, benimsenmeyen seçeneklerden en iyisinin net kazancı ile ölçülür.
Genellikle birbirlerine karıştırılan en önemli kavramlardan ikisi gider ve zararlardır. Gider, işletmeye ekonomik bir yarar sağlamak üzere yapılan bir harcama veya tüketim anlamındadır. Buna karşın işletme işlevlerinin yürütülmesi için gerekli olmayan veya normal ölçüleri aşan harcama ve tüketimler gider değil “zarar” olarak adlandırılır.
Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği, 7 nolu hesap sınıfını maliyet hesapları olarak ayırmıştır. Bu ana grup hesaplar şunlardır:
- Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri,
- Direkt İşçilik Giderleri,
- Genel Üretim Giderleri,
- Araştırma ve Geliştirme Giderleri,
- Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri,
- Genel Yönetim Giderleri,
- Finansman Giderleri.
Bu gider hesaplarından ilk üç tanesi üretim maliyet hesapları, diğerleri ise faaliyet giderleri olarak da sınıflandırılmaktadır.
İşletmelerde gider yerleri, giderlerinin ayrı olarak izlenmesi gereken örgüt ve /veya hesap birimleridir. Maliyet merkezleri, maliyet ve sorumluluk merkezleri vb. adlarla da anılabilen gider yerleri aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir:
- Esas üretim gider yerleri,
- Yardımcı üretim gider yerleri,
- Yardımcı hizmet gider yerleri,
- Yatırım gider yeri,
- Üretim yerleri yönetimi gider yerleri,
- Araştırma ve geliştirme gider yerleri,
- Pazarlama, satış ve dağıtım gider yerleri,
- Genel yönetim gider yerleri
Maliyet muhasebesinin en önemli çalışma alanlarından birisi, giderlerin saptanmasıdır. Bu bağlamda;
- Malzeme giderlerinin saptanması,
- İşçilik giderlerinin saptanması,
- Diğer giderlerin saptanması,
çalışmaları yapılmaktadır. Özellikle değişik miktar ve fiyatlarda sürekli olarak satın alınan malzemelerin üretime verilirken maliyetlerinin hesaplanması güçleşmektedir. Bu nedenle bazı varsayımsal yöntemler kullanılarak malzeme maliyetleri tespit edilmektedir. Bunlardan en sık kullanılanları:
- İlk giren ilk çıkar (FIFO) yöntemi,
- Son giren ilk çıkar yöntemi,
- Hareketli ortalama maliyet yöntemidir.
İşçilik giderlerinin tespitinde, işletmelerin maliyet muhasebe birimlerinin en temel aracı işçilik puantaj ve zaman kartlarıdır. Bu kartlar yardımıyla hangi işçinin, hangi işlerde çalıştıkları takip edilir.
Giderlerin saptanmasının ardından diğer bir çalışma alanı ise gider yerlerinin direkt giderlerinin saptanması, başka bir deyişle birinci dağıtımların yapılmasıdır. Bundan sonra yapılan ise, tüm üretim giderlerinin üretilen mamul maliyetlerine yüklenmek üzere, bu mamulleri üreten esas üretim yerlerinde toplanması yani ikinci dağıtımdır.
Üretim giderlerinin tamamının mı, yoksa bir kısmının mı mamul maliyetlerini oluşturacağı en önemli sorunlardan bir tanesidir. Bu amaçla değişik maliyet yöntemleri kullanılmaktadır. Bunlar:
- Tam maliyet yöntemi,
- Normal maliyet yöntemi,
- Değişken maliyet yöntemidir.
Yukarıdaki yöntemlerin yanında, maliyetlendirme zamanını belirleyen yöntemler ise şunlardır:
- Fiili maliyet yöntemi,
- Tahmini maliyet yöntemi,
- Standart maliyet yöntemidir.
Ayrıca maliyetlendirme şeklini belirleyen yöntemlerde bazıları ise şunlardır:
- Sipariş maliyeti yöntemi,
- Safha maliyet yöntemi,